بررسی تأثیر اسرائیلیات بر تفاسیر روایی شیعه

1-1- شرح و بیان موضوع: موضوع این تحقیق، بررسی گونه ای از روایات ساختگی و دروغین- تحت عنوان إسرائیلیات- و تأثیر آن ها بر تفاسیر مهم روایی شیعه است. إسرائیلیات و روایات جعلی در حقیقت از جمله روایاتی اند که متأسّفانه از همان صدر اسلام به دلایل مختلفی از جمله سودجویی، رقابت، کینه افرادی سودجو و دین ستیز و از این قبیل، به احادیث و روایات راه پیدا کرده اند. و به جهت این که ورود این قبیل روایات به تعالیم دینی، غالباً توسط یهودیان تازه مسلمان -که دشمنی دیرینه با اسلام داشته اند- بوده است به «إسرائیلیات» مشهور شده اند. در این تحقیق علاوه بر بیان مقدّماتی در این باب و بررسی کلّی در اطراف این موضوع، به دو مقوله مهم دیگر نیز پرداخته شده است: در ابتدا تأثیر این گونه روایات دروغین و ساختگی بر تفاسیر مهم روایی شیعه -تفسیر قمی، تفسیر عیاشی(کتاب التّفسیر)، البرهان فی تفسیر القرآن، تفسیر نور الثّقلین و تفسیر صافی- بیان شده و با نقد و بررسیِ آن ها، خطای مفسّران در استفاده از این روایات یادآوری شده است. در مرحله دیگر به این بحث پرداخته شده که هر حدیثی که در نگاه اوّل ناصواب و غیر معقول به نظر آید به معنای جعلی و دروغین بودن آن نیست. چرا که برخی از این احادیث و روایات به تفسیر و تأویل نیاز داشته و باید با دقّت بیشتری مورد تحلیل قرار گیرند. بنابراین در این رساله بر آنیم که پاسخی برای پرسش های زیر بیابیم: 1- تفسیر نقلی یا روایی چگونه تفسیری است و عوامل قوّت و ضعف آن کدام است؟ 2- إسرائیلیات چگونه به تعالیم اسلامی و به خصوص تفاسیر راه پیدا کرده اند؟ 3- یهودیان چه تأثیری بر روند ورود روایات ساختگی به متون اسلامی داشته اند؟ 4- نقش خلفا و به خصوص معاویه در ورود این روایات به تعلیمات اسلامی تا چه اندازه بوده است؟ 5- تفاسیر روایی شیعه تا چه اندازه از این روایات تأثیر پذیرفته اند؟ 6- آیا مفسّرین بزرگ شیعه توانسته اند اتّهامات وارد شده به ساحت مقدّس پیامبران الهی را رد نموده و بُطلان این قبیل روایات را به اثبات رسانند؟ 7- آیا هر روایتی که در همان نگاه اوّل غیر عادی به نظر آید، می توان به جعلی و خرافی بودن آن حکم کرد، یا ممکن است معنایی باطنی و تأویلی نیز داشته باشد؟ 1-2- پیشینه موضوع: با مراجعه به کتب حدیثی و تفسیری شیعه و اهل تسنّن و مطالعه و بررسی آن ها، متوجّه خواهیم شد که بیشترین تعداد روایات ساختگی و اندیشه های خرافی و غیر واقعی، در کتب اهل تسنّن یافت می شود. به همین دلیل علمای آن ها در تألیفات خود به بررسی این موضوع مهم پرداخته و روایات إسرائیلیِ موجود در کتب روایی گذشتگان را مورد نقد و بررسی قرار داده اند. از جمله: - الإسرائیلیات و أثرها فی کتب التّفسیر، رمزی نعناعه - الإسرائیلیات القرآن، محمّد جواد مُغنیه - الإسرائیلیات فی التّفسیر و الحدیث، محمّد حسین ذهبی - الإسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التّفسیر، محمّد بن محمّد أبوشَهبه - الأضواء علی السّنه المحمّدیه، محمود أبورَیّه و… و البتّه باید گفت کتب تفسیری و روایی شیعه نیز از هجمه این گونه روایات در امان نبوده و همواره تعداد قابل توجّهی از اسرائیلیات را در خود جای داده اند. امّا متأسّفانه در مقابل، جز مقالات کوتاه و مطالبی پراکنده، کتاب مستقلی یافت نمی شود که به صورت مفصّل به این امر مهم پرداخته و اسرائیلیات موجود در کتب تفسیری و روایی شیعه را مورد نقد و بررسی قرار داده باشد. از جمله مواردی که تا حدودی به این موضوع پرداخته اند و می شود آن ها را مقدّمه ای برای شروع کار در نظر گرفت، کتابی است تحت عنوان «پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن» تألیف محمّد تقی دیّاری و هم چنین، پایان نامه ای تحت عنوان «اسرائیلیات و تأثیر آن در تفاسیر قرآن» تألیف محمّد حسین میرصادقی. 1-3- ضرورت موضوعِ تحقیق و اهداف آن: با توجّه با این که قرآن، تنها کتاب آسمانی ما مسلمانان و سند دست نخورده الهی و یادگار حضرت ختمی مرتبت محمّد مصطفی9 در میان ماست، بر هر مسلمانی فرض است که در حفظ و نگهداری از آن به هر طریق ممکن- از حفظ آیات آن گرفته تا عمل نمودن به تعالیم آن- نهایت تلاش خود را معمول داشته و راه تحریف و نابودی آن را بر دشمنان ببندد؛ که بحَمد اللـه تا به حال هیچ کس نتوانسته حتّی کوچکترین دستی به آیات قرآن وارد کرده و یا نیّات پلید خود را در آن اِعمال نماید. امّا متأسّفانه از سوی دیگر دشمنان و معاندان، چون این راه را بر روی خود بسته دیده اند، به تحریف و نابودی احادیث و روایات معصومین: روی آورده و حادثه شوم و تلخ «جعل حدیث» را در تاریخ اسلام بر جای نهاده اند. لذا ضرورت تحقیق در این گونه مسائل و بررسی و نقد این دست روایات ساختگی و دروغین، نشان دهنده اهمّیّت موضوع این پایان نامه است. بنابراین، پاسداری از حریم کتاب الهی و سنّت و سیره ائمّه معصومین: و زدودن اندیشه ها و پندارهای خرافی از متون و تفاسیر اصیل شیعه به ویژه در رابطه با پیامبران الهی: و شناساندن ردّ پای یهودیان در موضوعات قرآنی به ویژه قصص و داستان های آن - البتّه در حدّ وسع این پایان نامه- از اهداف این کار تحقیقی است. 1-4- روش و منابع تحقیق: در این رساله هم چون سایر تحقیقات علوم انسانی از روش کتابخانه ای استفاده شده و با استفاده از کتب موجود در کتابخانه ها و نرم افزارهای جامع قرآنی و حدیثی، اطّلاعات از طریق فیش برداری گردآوری شده و در نهایت با تحلیل و نقد و بررسی داده ها به صورت مجموعه حاضر در آمده است. 1-5- بیان مشکلات تحقیق: با وجود اشتیاق و علاقه ای که هر محقّق برای ادامه کار در موضوع تحقیق و به اتمام رساندن آن -به نحو احسن- دارد و نیز با وجود امکاناتی که در اختیار بوده، باز مشکلاتی در مسیر این پژوهش وجود داشت که به اجمال به آن ها اشاره می شود: از جمله آن ها، حسّاسیتی است که موضوع این پایان نامه داشته و می بایست در تعیین روایات ساختگی و دروغین و نقد و بررسی آن ها نهایت دقّت را به کار برد. چرا که روایات معصومین: بعد از قرآن در درجه دومِ اهمّیّت قرار دارند و به همین دلیل تأمّل و دقّت لازم در بیان مسائل مربوط به روایات و تمییز صحیح از سقیم آن ها، کاری بسیار حسّاس و دقیق است. از دیگر مشکلات موضوع، این بود که در برخی موارد با وجود اضطراب در ظاهر متن و یا سند یک روایت، باز مشاهده می شد که برخی از بزرگان و عرفا تأویلات جالب توجّهی را در رابطه با روایت مذکور به کار برده اند. به همین جهت جانب احتیاط را در نظر گرفته و تأویلات و تفاسیر عرفانی مربوط به روایت مورد نظر را نیز از منابع استخراج نموده و به همراه توضیحاتی مناسب ارائه نموده ایم. لذا می شود گفت که این رساله – هر چند به صورت محدود- جزو معدود آثاری است که بدین صورت، إسرائیلیات موجود در تفاسیر مهم روایی شیعه را از جنبه های مختلف مورد نقد و بررسی قرار داده و در برخی موارد، مطالبی عرفانی در رابطه با روایتِ مورد بحث نیز بیان نموده است. 1-6- گزارشی فشرده از محتوای فصول پایان نامه: با توجّه به حسّاسیت موضوع، مطالب این رساله چندین مرتبه مورد بازبینی اساتید بزرگوار و به خصوص استاد محترم راهنما قرار گرفته و به صلاحدید ایشان بارها و بارها روش نقد و بررسی روایات إسرائیلی و تحقیق و ادامه کار در باب دیگر موضوعات پایان نامه تغییر یافته و اصلاح گردید تا این که در نهایت، کلّ مطالب به نحوی مطلوب در پنج فصل گردآوری شده و تنظیم گردیدند. در فصل اوّل به کلّیّات موضوعِ تحقیق پرداخته و پس از ذکر پیشینه موضوع و سوالات مورد نظر که باید در طول تدوین این رساله جواب های مناسبی برای آن ها پیدا نمود، روش انجام کار تحقیق، ضرورت و اهمّیت آن نیز بیان شده است. موضوع فصل دوم در مورد تفسیر قرآن از زمان پیامبر9 تا عهد تابعین بوده و به ویژگی های تفسیر در هر کدام از دوره ها اشاره شده است. در ادامه پس از شرح تفسیر روایی و معرّفی اخباریون و روش آن ها در تفسیر، به نقاط قوّت و ضعف این روش تفسیری نیز پرداخته شده است. فصل سوم پایان نامه به تعاریف لغوی و اصطلاحی إسرائیلیات و توضیحات لازم در رابطه با مسائل مرتبط با آن از جمله ورود إسرائیلیات به تفسیر و تأثیرات سوء آن و هم چنین تقسیم بندی آن به اعتبارات مختلف اختصاص دارد. در فصل چهارم به زمینه های مهم و تأثیرگذار پیدایش و گسترش إسرائیلیات و نیز شرح حال مشهورترین راویان این گونه روایات پرداخته شده است. و در نهایت در فصل پنجم که مهم ترین بخش پایان نامه و قسمت اصلی کار تحقیق است، در ابتدا به معرّفی کامل پنج تفسیر مهم روایی شیعه و مولّفین آن ها که در این رساله مورد بررسی قرار گرفته اند پرداخته، و در ادامه نمونه هایی از إسرائیلیات و روایات جعلی و دروغین معرفی شده و سپس مورد نقد و بررسی قرار گرفته اند. و به جهت اهمّیّت خاصّ مسئله نبوّت و کثرت روایات ساختگی و بی اساس در این زمینه، سعی شده که نمونه های این گونه روایات، از زندگی پیامبران الهی-از آدم تا خاتم- انتخاب شوند که از این طریق بتوان اتّهامات وارد شده به ساحت مقدّس ایشان را با دلایل محکم قرآنی و روایی و عقلی و… رد نمود. از طرفی، چون دیده می شود که در شرح و توضیح برخی روایات، عرفا و بزرگان با نگاهی عارفانه و از منظری باطنی به روایت نگریسته و تأویلات جالب توجّهی در رابطه با آن ذکر نموده اند؛-که درخور توجّه بوده و به راحتی نمی توان آن ها را انکار نمود- به همین جهت و به لحاظ اطمینان بیشتر کار تحقیق، این موارد هم به همراه توضیحاتی مُکفی از جانب نگارنده، ارائه شده اند. لازم به ذکر است که در ترجمه آیات قرآنی، از ترجمه محمّد حسین انصاریان استفاده شده است.